Улöдз копыр, ветеранъяс!

ВОДЗКЫВ. Корсьысьӧмъясöн ыджыд удж вӧчӧны Шӧръяг школаысь том краеведъяс, кодъяслӧн котырӧн веськӧдлӧ 3.С.Напалкова. Найӧ гижисны нин уна альбом: Джеджим грездлысь история, кулачитӧмаяс, репрессируйтӧмаяс, Ыджыд война вылӧ ветлысьяс, тылын уджалысьяс да мукӧд туйвизьӧд корсьысьӧмъясысь. Ас му туялысьяс висьталӧны, мый Джеджим ним артмӧма «джеджны» кывсянь. Татчӧс местаяс пӧ вӧлӧмаӧсь мунны позьтӧмӧсь, туйяс – няйтӧсь. Ветлам пӧ – джеджам, гызмалам, келам. А перепись книгаын 1707-ӧд воӧ пасйӧмаӧсь: «Эжва ю бокын Кежемка грезд…», карта вылӧ веськалӧма сӧмын 1846 воӧ. С.А. Нестеров, сэтчӧс велӧдысь, медводз и босьтчылӧма тӧдмавны грезд йывсьыс. Öнія том краеведъяслы шогмӧма Джеджим историяысь уна пасйӧд. Сэсся отсалӧмаӧсь водзӧ туявны олӧма йӧз, архивъясын удж, газет-журналъясын йӧзӧдӧм гижӧдъяс. Со и чукӧрмӧма нин вель озыр материал, тшӧтш грездыслӧн аслыссикас культура, традицияяс, обычайяс кузя. Том войтырлӧн экспедиция ыджыд удж вӧчис и «Лӧкчимлаглысь» историясӧ тӧдмалӧм могысь. Кымын гожӧм нин ветлӧдлісны сійӧ местаясӧд, вӧчисны нёль лагучастоклысь схемаяс. 2002 вося август 18-ӧд лунӧ мыжтӧг мыждӧмаяслӧн шойна вылӧ сувтӧдісны казьтывлана пас, тайӧ вося арын Джеджимын восьтісны политической репрессияӧ грездысь веськавлӧмаяслы памятник. Айму туялысьяслӧн медводдза районной конференция муніс буретш Шӧръяг школаын. И водзӧ районса да республикаса быд вося конференцияяс вылӧ найӧ петкӧдчылӧны выль уджъясӧн. Эм уна пельӧс, а ӧні лӧсьӧдӧны быдса музей.

Районса витӧд конференция кежлӧ, коді вӧлі кольӧм во помын Кебанъёльса шӧр школаын, котыр дасьтіс Победасянь 60 во тырӧмлы сиӧм ыджыд удж. Вылӧ донъялісны сійӧс и республика тшупӧдын таво чукӧртчылӧмаяс. Висьтасис Надежда Напалкова. Йӧзöдам тайӧ уджсӧ:        

Эз кокниа шед Ыджыд Вермӧм

Николай Васильевич Напалков

Война. Ми шудаӧсь, мый эг тӧдлӧй сійӧс, и мед некор оз су татшӧм шогыс. Но улӧдз копыртчылам налы, кодъяслы ковмис дорйыны чужан мунымӧс Ыджыд войнаын. Комиысь пай пуктӧмаӧсь 170 сайӧ сюрс морт, миян дзоляник Джеджимысь – 70 сайӧ. Медводдзаӧн 1941 вося июль 19-ӧд лунӧ босьтӧмаӧсь Николай Васильевич Напалковӧс. Воюйтіс Ленинградскöй да Карельскöй фронтъяс вылын. 1942-ӧдсянь быдса во вӧлі Ленинград блокадаын. Синва сорӧн висьтавліс, кыдзи тшыг йӧзӧс быттьӧ ытшкисны: штабельясӧн нулісны гуавны. Карлысь блокада орӧдігӧн и ранитчис сьӧкыда да комиссуйтiсны гортас.

Дмитрий Васильевич Напалков

Джеджимысь Ленинградскöй фронт вылын вöлі 12 морт. Тайö ылöсалöмöн, лыдпассö стöчмöдам на. Витöн пöгибнитісны, öти воши юöртöг. А мукöдыс ставныс ранитчывлісны.  Войнаса инвалидöн Ленинград дорйигöн  лоис и Дмитрий Васильевич Напалков. Война вылö сійö муніс 1941 вося декабр помын, а сыкӧд тшӧтш Иван Александрович да Платон Фёдорович. Бӧръяыс пӧгибнитіс 1943 вося август 25-ӧд лунӧ да куйлӧ Ленинград обласьтса Киров районысь Поречье сиктса шойна вылын. А Иван Александрович — гражданскöй и Отечественнöй войнаясса участник. Гражданскöй вылӧ мунліс 1919 вося майын. Вӧлі Перекоп штурмын, ранитчыліс. Госпиталь бӧрын 20-ӧд вося апрельын воис гортас. 1941 вося арын бара веськаліс нин Ленинград дорса фронт вылӧ. Буретш во мысти сьӧкыда ранитчис.

Ленинград дорйисны и Иван Михайлович Напалков, Егор Петрович Распопов, Алексей Андреевич, Василий Петрович, Егор Николаевич, Дмитрий Филиппович Напалковъяс (усисны), Евгений Иванович Тарабукин да Константин Иванович Напалков (вошисны).

Елена Васильевна
Напалкова

Елена Васильевна Напалкова (ловъя на), казьтывлӧ: «Школа помалім да быттьӧ бордъяс вылын лэбалім – водзӧ олӧм йылысь мӧвпалім. И со война. Гожӧмнас и воис повестка. Мам бӧрдӧ, ме синваӧс дзеба.

Тӧлысь велӧдісны лыйсьыны пушкаысь. Сэсся пӧ тырмас: мӧдӧдісны фронт вылӧ. Карельской фронт, Мурманск, Медвежьегорск, Петрозаводск, Польша, Германия. Война вылын тӧдмаси жӧникпукӧд, Степан Андреевичкӧд, да нэм олім ладӧн-бурӧн Джеджимын».

Елена Васильевна войнаса ветеранъясысь грездын колис öтнас нин. 80 сайö арöса, а пыр на гожöмбыд вотчö. Война абу чорзьöдöма сьöлöмсö: нэмыс велöдіс начальнöй школаын да грездын вöлі пыдди пуктана мортöн, уна тöжд нуис сиктсöветын да райсöветын депутаталігöн.

1985 воын Джеджимын восьтісны война вылын усьöмаясöс казьтылана обелиск. Гижисны сэк 38 мортöс, а бöрынджык тыдовтчис, унджыкöн на пöгибнитöмаöсь. Победалы 50 во тыригкежлö краеведъяслӧн да З.С.Напалковалӧн корсьысьӧмъясӧн тӧдмалӧма 50 сайӧ усьӧмалысь ним-вичсӧ. И став йывсьыс гижим лист бокъяс асланым альбомӧ. Сӧмын некымынлысь эгӧ аддзӧй карточкаяс.

Война бӧрын Джеджимысь и Шӧръягысь кувсисны унаӧн. На йылысь колины казьтылӧмъяс, том краеведъяслӧн пасйӧдъяс, фронт вывсянь письмӧяс.

«Чолöм, муса Аграфена Петровна, нывъяс да öтка пи Яков Алексеевич. Пепук, ме фронт вылын, передӧвӧйын. Ёна кынмалам. Кӧмкот огӧ пӧрччылӧй ни косьтӧй — некор и некӧн. Олам вӧрын. Пепук, ог тӧд, коля-ӧ ловйӧн: быд воськолын — смерть. Колӧ лоны ыджыд шудаӧн, мед ордйыны сійӧс…». Алексей Андреевич Напалков письмӧсӧ гижӧма 1942 вося декабр 18 лунӧ, а 1943-ӧдас пӧгибнитӧма.

«Бур лун, дона гӧтыр Олимпиада Михайловна! Юӧрт, кыдзи челядьыд, оз-ӧ висьны?.. Сьӧлӧмшӧрӧй, сьӧкыд лолӧ, кор дум вылӧ усьлан тэ, ёна нин муса да гаж бырӧ…».

Тайӧ письмӧыс – менам ыджыд батьсянь. Чужлӧма Донын, помалӧма педучилище, а сэсся велӧдчӧма Ленинградса авиационнöй школаын. 40-ӧд воын босьтӧмаӧсь армияӧ. «1941 вося июнь 22 лунӧ полкнымӧс кыпӧдісны сиренаӧн – боевöй тревогаӧн. Полкса командир юӧртіс – уськӧдчисны вӧрӧгьяс», — казьтывлӧ дедным война пансян лунсӧ.

Степан Андреевич Нестеров гöтырыскöд

Тышкасис сьӧкыд бомбардировочнöй Гвардейскöй Авиационнöй Гатчинскöй Краснознамённöй полкын: старшöй сержант, авиамеханик, бортмеханик, Москва, Ленинград, Сталинград дорйысь, форсируйтіс Днепр, сьӧкыд тышъясӧн воӧдчис Берлинӧдз, кӧні и контузитчис. 1945 вося июль 12 лунӧ гортӧ лэдзӧм пыдди выль приказ: лэбны Манчжурияӧ, Япониякӧд война вылӧ. Сӧмын декабрын лэдзисны. А лыддьӧдлыны кӧ наградасӧ, дыр ковмас – сы мында. «Победа суис Польшаын, Мелец карын. Радлім, кутлысим, сьылім, снимайтчим. Ставлӧн морӧс тыр награда, квайт лётчик да штурман — Сöветскöй Союзса Геройяс. Казьтылім и усьӧм ёртъяснымӧс: полкын 600-ысь пӧгибнитісны 242-ӧн», —   казьтывліс С.А.Нестеров.

1975 воын корлісны сійӧс Ленинградӧ чукӧртчылӧм вылӧ, кодӧс котыртӧма майор Иванов. А полкса командиркӧд нэм помӧдзыс письмӧасис. Ӧні Степан Андреевич абу нин ловъя, но пыр на бурӧн грездын казьтывлӧны. Буретш, йӧз вӧсна тӧждсьыс. Уджаліс велӧдысьӧн, сиктсӧветса юралысьӧн, колхозса председательӧс вежысьӧн, завклубӧн, вӧлі депутатӧн, и пыр тэрмасис йӧзлы отсӧгӧн.

Михаил Васильевич Напалков

Михаил Васильевич Напалковӧс армияӧ босьтісны 1938-ӧд воын. Война воясӧ вӧлі взводса командирӧн. Тышъясӧн вуджис Белоруссия, Польша, Чехословакия, воис Берлинӧдз. Кыкысь ранитчыліс, кыкысь контузитчыліс. Локтіс гортас Гöрд Звезда орденӧн, квайт медальöн 1946 воын. Пыр уджаліс колхозын да вӧраліс. А гозъя быдтісны 11 челядьӧс.

Дмитрий Иванович Напалков

Дмитрий Иванович Напалков войнасӧ суис армияын служитігӧн, и война чӧжыс вӧлі флотын. Победасӧ юӧртӧма политрукныс: ставсӧ пӧ вунӧдлім нимкодьлунла.

Андрей Петрович Напалков

Андрей Петрович Напалков дыр уджаліс Вадбӧжын, Вуктылын, Дереваннӧйын, сэсся Шӧръягын вӧр лэдзысьӧн, веськавліс финскöй да Ыджыд войнаяс вылӧ. Лызь вылын кымыныськӧ и ветліс разведкаӧ. Гӧтырыс ыстывлӧма вурунысь кыӧм шоныд жилет, да пыр аттьӧаліс: сійӧ пӧ и видзис кынмӧмысь.

Войналӧн колясъяс сюрӧны муысь

Кымын во нин колис Победа юӧртӧмсянь, а уна салдатлӧн туйпомыс пыр на корсьтӧм. Аймуным жӧ и дзебис найӧс. Корсьысьны босьтчисны томулов. Кольӧм вося гожӧмын Старая Русса дорса «Ясная Поляна» братскöй гу вылысь Сыктывкарса «Наследие» корсьысян отряд вайис Дзолльын чужлысь война вылö вошлöм П.И. Мизевлысь аддзöм гу вылысь му сылӧн ныв В.П. Мизевалы (та йылысь гижліс «Парма гор» газет). И ӧні на мунӧ Ставроссияса «Паметьлӧн вахта» акция. «Война эз помась, кытчӧдз оз ло чесьтӧн дзебӧма бӧръя салдатӧс», — полководец А.В. Суворовлöн тайӧ кывъясыс лоины чукӧстӧмӧн корсьысьяслӧн (медицинской академиялӧн филиалысь «Северная звезда», Коми пединститутысь «Поколение» да Сыктывкарса школаясысь «Наследие») отрядъяслы. «Наследие» отрядын Кулӧмдін районысь вӧліны куимӧн – Володя, Настя да Миша, искусствояс гимназияын велӧдчысьяс. Владимир Напалковыс – менам вок, кодсянь и тӧдмалі унатор. Медводз бӧрйылісны корсьысян лагер вылас Николо-Косинскӧй манастыр, кӧні уджалісны вичко дзоньталӧмын вежон. Сводыс усьӧма да, петкӧдісны некымын тонна му. А сэсся вуджисны мӧдарӧ, кӧні коркӧ вӧлі Рытыв-Войвывса фронт. Мыйла сэтчӧ? Комиысь унджыкыс сэтчӧ и веськавлӧмаӧсь. 1715 морт воюйтӧма Новгород обласьтын. Джеджимысь Андрей Петрович Напалков сэн жӧ вӧлӧма. Тані мунӧмаӧсь сьӧкыд тышъяс, 1941-1944-ӧд воясын усьӧма 800 сайӧ сюрс салдат, а тӧдӧмӧн гуалӧмаӧсь сӧмын 200 сюрсӧс. Со мыйла и воисны корсьысьысь отрядъяс. Сӧмын «Наследие» тувсовъя вахта вылын аддзис 6 салдатлысь колясъяс, а арся вахта вылын – 10-лысь. Владимир Напалковлы сюрис ӧти. Куйліс некодӧн вӧрзьӧдлытӧг, быттьӧ кувны и водӧма. Ӧчкиа, киас — патронъяс. Кивывса часіыс сувтӧма 17 час 30 минутын. Орччӧн – ӧчки футляр, винтовка, тырыс лыйлӧм патронъяс. Но коді тайӧ салдатыс, колö тӧдмавны водзӧ.

Улöдз копыр, ветеранъяс

Тыл – сідзжӧ фронт

«Ставсӧ фронтлы!» — со татшӧм чукӧстӧм тӧдӧ быд олӧма морт. Тылса уджалысьяс – челядь кӧть пӧрысь йӧз, кодъяс эз веськавны фронт вылӧ, эз жалитны асьнысӧ, медым матыстны Победа. Кодкӧд эгӧ сёрнитӧй, быдӧн шуис: уджалім суткинас 19-20 час, пыким грездлысь овмӧс. А таысь ӧтдор вӧліны заёмъяс, чукӧртім фронтлы шоныд паськӧм, сьӧм, кӧть асьным тшыгъялім. Со мый висьталісны джеджимсаяс. Олимпиада Михайловна Нестерова: «Верӧсӧс нуӧм бӧрын коли кык челядьӧн, чужтылі на коймӧдӧс, но куліс. Скӧт картаӧ мунлі 4-5 часын, посни чёлядьӧс ас кежсьыныс и эновтлі сёр рытӧдз. Гортын на вӧлі скӧт, кыдз сытӧг?»

А ӧд таӧдз семьясӧ ёна ӧбӧдитлісны. Асланыс зільлунӧн водзті олісны ыджыд овмӧсӧн. Вӧлі 8 мӧс, 4 вӧв, 30 ыж. Олимпиада – медыджыд, медъёна сылы сюрис – нёль лун и велӧдчыліс. 13 арӧсӧн кайис нин вӧр лэдзны. Михаил Васильевич Напалков кыпӧдіс керка – грездын медыджыд, кык судта да кык жыръя. Татшӧм овмӧснад пӧ – кулак, и ставсӧ мырддисны.

Война воясӧ ыджыд батьӧс босьтісны трудармияӧ. Йиа ваын вӧр кылӧдігӧн ёна кынмаліс да висьмис, гортас мӧдӧдісны кувны. Но кык во на оліс.

Матрёна Егоровна Напалкова

Ыджыд мам вӧлі озыр семьяысь, а олӧмыс колис гӧля: пӧсьӧн да уджӧн нажӧвитӧмсьыс веськалісны кулачитӧмаяс лыдӧ. Чужтыліс сійӧ ӧкмыс челядьӧс. Куимыс босьтісны высшӧй образование.

Меным вӧлі 2 арӧс. Мам локтіс ыджыд мам дорӧ. Кыдзи и пыр, сійӧ лӧсьӧдіс пызан. Но, видзӧдам да, быттьӧ унмовсьӧма. Вӧлӧмкӧ, лёк лоӧма, кӧть некор эз элясьлы. Куим лун куйліс вӧрзьӧдчытӧг да куліс… Me гижлі сы йылысь «Менам муса баб» Ставроссияса конкурс вылӧ.

Шӧръягын олӧ Матрёна Егоровна Напалкова. Куим класс жӧ и помавлӧма, 7 арӧссянь уджавлӧма колхозын. Кутшӧм удждон сэк вӧлі? Трудодень, сэсся коркӧ кизьӧриник рок либö неуна нянь. 50-ӧд воӧ вуджӧма Смолянкаӧ да пырӧма уджавны Усть-Нем леспромхозӧ. Индӧмаӧсь туй вӧчанінӧ. Казьтывлӧ: 12 метр пасьта трасса писькӧдӧмаӧсь. Ставсӧ ки помысь – вӧр пӧрӧдісны лучковкаӧн, перъялісны мыръяс, нюжӧдісны вӧр кыскӧм вылӧ кӧрт туй. Уджалісны сӧмын нывбабаяс. Сьӧкыд уджӧн сэсся дойдіс сюрса лысӧ. Кор вӧлі нин верӧс сайын, овмӧдчисны Шӧръягӧ да пенсия вылас петтӧдз пелькӧдчис школаын. А пенсиясӧ сетісны инвалидносьт кузя – доймӧм сюрса лыыс тӧдчис дзоньвидзалун вылас. Но гозъя олісны тыр ладӧн: быдтісны 4 челядьӧс, кыпӧдісны керка, лӧсьӧдісны ас овмӧс. Кӧть ӧти киыс оз уджав, кыдзкӧ кысьӧ и вурсьӧ.

Екатерина Петровна
Напалкова

Джеджимын медпӧрысь Екатерина Петровна Напалкова. Нёль класс жӧ помавлӧма. Сэки водзӧ велӧдчыны коліс мунны Кулӧмдінӧ. Но мамыс эз лэдз. 8 арӧсӧн и петіс уджавны колхозӧ. Кык во мысти куліс батьыс да нӧшта содісны тӧждъяс. Кыдзи верстьӧяслы, сылы тшӧтш сетісны трудодень вылӧ норма: гӧрис, кӧдзис, турун пуктіс, урожай босьтіс, сьӧкыд мешӧкъяс ас вылас кыскаліс – быд уджӧ лои кутчысьлыны 13 арӧссянь. А война воясӧ грездӧ кольӧмаяс шойччӧгсӧ эз тӧдлыны. Коліс на ӧд ас овмӧс кутны. Гожӧм-арын водз асыв, удж вылӧ петтӧдз, котӧртліс вӧрӧ вотӧс-тшакла, а рытъяснас печкис-кысис, медым шоныд кепысь-носки мӧдӧдны фронт вылӧ. Кӧрым заптігӧн ыджыдсьыс-ыджыд зорӧдъяс лэптіс.

Ыджыд арлыд вылӧ видзӧдтӧг зэв на вежӧра. Миянлы, том краеведъяслы, ёна отсасьӧ важсӧ висьтавлӧмӧн. Улӧдз копыр висьталам ставныслы, кодъяс пуктісны пай Победа вайӧмӧ! Ми зілям сетны налы водзӧс. Победалӧн юбилейлы сиӧма акция: отсасям олӧмаяслы, лӧсьӧдам войнавывса да тылса ветеранъяс йылысь пельӧсъяс, вермасям конкурсъясын да с.в. Асланым школаын кӧсъям жӧ восьтыны музей. Сы мында нин чукӧрмис аддзӧмторъясным, мый эз кут тӧрны пельӧсӧ. А тулыснас быть колӧ дзоньтавны да гажӧдны усьӧм воинъяслысь обелиск.

Дасьтіс Н.БУТКИНА.

Парма гор,  2005, Рака 26 лун [26 марта] (37 №).